Açıklama :

Salvia officinalis L. 50-100 cm yüksekliğinde, morumsu mavi çiçekli, basit yapraklı, çok yıllık, çalımsı bir bitkidir. Bitki kuvvetli özel kokulu ve acıdır. Tıbbi olarak kullanılan kısmı yapraklarıdır. Yapraklar oval biçimli, 3-8 cm uzunluk ve 1-4 cm genişlikte, kenarları hafif dişli, her iki yüzünde de sık tüylü ve gümüş renklidir. Çiçek açma zamanında ve eylül ün 2. yarısında yapraklar toplanır ve gölgede kurutulur. Kurumuş yapraklar ağzı iyi kapalı ve fazla ışık almayacak şekilde muhafaza edilmelidir. Bitki uçucu yağ eldesinde de kullanılır.

Adaçayı bileşiminde tanen, acı madde ve uçucu yağ (%1-2.5) bulunmaktadır. Uçucu yağın %30-50' si tuyon, %15'i sineol ve %10'u borneol dür. Ayrıca yapılan çalışmalarda bileşiminde saponin, diterpen, flavonoitler, fenolik asitler, reçine, östrojenik maddelere sahip olduğu tespit edilmiştir. İçerisinde bulunan aromatik yağ bitkiye terlemeyi azaltıcı (su tutucu) etki sağlar ve bu da bitkiye dezenfektan özellik kazandırır. Yine su tutma özelliği sayesinde tüberküloz hastalarının gece terlemelerini azaltır.

Bitkinin sahip olduğu östrojenik özellikler menopoz döneminde gece terlemelerini azaltır. Adet sancılarını dindirir ve adet düzensizliğinin ortadan kalkmasına yardımcı olur. Kas gevşetici etkisi ile rahim sancısını azaltır. Adaçayının bileşimindeki tanenlerin büzücü özelliği vardır. Bu özelliği dolayısı ile adaçayı çocuklarda ishale karşı kullanılır. Yine bileşimdeki rozmarinik asit iltihap giderici etkiye sahiptir. Uçucu yağlar ise sindirim üzerinde uyarıcı, gaz gidericidir. Kullanılan çoğu baharat gibi adaçayı da antispazmodik etkisi ile kasların gevşemesine yardımcı olur. Almanya'da yapılan bir araştırmada aç karnına içilen adaçayının şeker hastalarında kan şekerini düşürdüğü bulunmuştur. 1920'li yılların sonlarına doğru ABD deki tıbbi uygulamalarda adaçayı boğaz ağrılarına karşı gargara; burkulma ve şişmelere karşı lapa olarak tavsiye edilmiştir. Rahatlatıcı etkisi sinirlilik, baş dönmesi, heyecan, zayıflamış sinir sistemi durumlarına karşı kullanılır. Adaçayının kolinerjik nöron tahribatı yaptığı ve bu yolla Alzheimer'a karşı kolinerjik nöron aktivite düzenleyici, yani antikolinerjik etkisinin olduğu araştırmalarla ortaya konulmuştur.(1)

Sanayide kullanımı: İlaç sanayiinde yaygın kullanım alanı vardır. Adaçayı yapraklarının infüzyonu gargaralar ve şurupların bileşimine girmektedir. Aromatik kokusu nedeniyle kozmetik sanayiinde de geniş kullanım alanına sahiptir. Özellikle dinlendirici özellik taşıyan banyo köpüklerinin imalinde kullanılır. Son yıllarda tedavi edici özelliği olan diğer bitkilerle karıştırılıp poşetler halinde hazırlanan çayları piyasaya çıkmaktadır.

Kullanımı: Halk arasında kullanımı yaygın bitkilerdendir. İnfüzyonu boğaz iltihaplarında, yorgunluğa ve sinir zafiyetine karşı kullanılır. Bir diğer kullanımı bal ve sirke ile karışımı şeklindedir. Ruhi depresyonlar, şiddetli soğuk algınlıkları ve bazı kadın hastalıkları için bu şekilde kullanım söz konusudur. İshal kesici ve iştah artırıcı olarak da faydalanılmaktadır.

Ülkemizde yetiştirilen adaçayı türü Salvia triloba (Salvia fructicosa)' dan %3 verimle elde edilen uçucu yağın %50'si 1,8-sineolden ibarettir. Elma yağı adıyla bilinen bu yağ gaz söktürücü, midevi, ter kesici ve idrar arttırıcı olarak suya damlatılarak içilir. Yatıştırıcı, midevi, idrar söktürücü, terletici, dinlendirici, ağız ve boğazlarda antiseptik, dezenfektan etkileri vardır. Bu yağa ‘elma yağı' denmesinin sebebi bitkinin bağladığı mazıların elmaya benzemesindendir.( Başer; Kırımer, 2010: 70).
Adaçayı ülkemizin önemli ihraç ürünlerindendir.

Dikkat edilmesi gereken hususlar: 2 yaş altı çocuklara verilmemelidir. İçindeki zehirli madde tuyon çarpıntıya neden olabilir. Ancak zehir etkisi yağ şeklinde ve alkol ile birlikte alındığında problem oluşturur. Çay şeklinde içilmesinin zararı yoktur. Sıkıştırılmış gazlarla ekstraksiyon yöntemiyle elde edilen adaçayı ekstresinde tuyon bulunmamaktadır. Ancak bu oldukça maliyetli bir yöntemdir (1).

Hamileler ve emzikli bayanlarda kullanılmamalıdır. Çünkü süt salgısını azaltıcı etkisi vardır. Bebekleri sütten kesmek için kullanılabilir. Uzun süreli kullanım epilepsi benzeri titremelere neden olabilir. Günlük maksimum doz oldukça önemlidir.

Kaynakça:

1. BAŞER, K. Hüsnü Can; KIRIMER, Neş’ e, Farmakognozi 3, Anadolu Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları, Eskişehir, 2010.
2. BAYTOP, Prof Dr Turhan, Türkiye’ de Bitkilerle Tedavi, Nobel Tıp Kitapevi, 2. Baskı, İstanbul, 1999.
3. Ülkemizde Bazı Önemli Orman Tali Ürünlerinin Teşhis ve Tanıtım Kılavuzu, Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü, Ankara, 1987.
4. Çubukçu, Bayhan, et al., Fitoterapi, İstanbul Üniversitesi Basın ve Yayın Evi Müdürlüğü, İstanbul, 2002.

5. BAŞER, K. Hüsnü Can; KIRIMER, Neş’ e, Farmakognozi 2 Uygulamaları El Kitabı, Anadolu Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları, Eskişehir, 2009

6. Avrupa Farmakopesi, 6. Baskı
7. BAYTOP, Asuman, Farmasötik Botanik, Dilek Matbaası, İstanbul, 1983.
 

Endikasyon : Menapoz terlemeleri, adet düzensizliği, boğaz infeksiyonları, idrar yolu infeksiyonları, sindirim gazları, nöron tahribatıyla seyreden hastalıklar

Kullanım :

Hazırlanışı: Bir fincan kaynar su içine bir çay kaşığı adaçayı atılır. Ağzı kapatılarak 5 dakika kadar bekletilir. Süzülür.

Gargara Hazırlanışı: 2 çay kaşığı adaçayı üzerine kaynar su ilave edilir. 15 dakika kadar bekletilir. Süzülür.
Uçucu Yağ ile Gargara Hazırlanışı: 2-3 damla yağ 100 ml suya damlatılır.

Hazırlayan: Zeynep Akbey

Anadolu Üniversitesi Eczacılık Fakültesi öğ.